Region Szlak Orlich Gniazd Zamki i pałace

Zamek Pieskowa Skała na Szlaku Orlich Gniazd

W skrócie - Spis treści, Informacje Pokaż

Zamek Pieskowa Skała położony jest w dolinie Prądnika, w Ojcowskim Parku Narodowym, na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. 36 km od Krakowa. Jest jednym z najwspanialszych renesansowych zabytków w Polsce, a jednocześnie, jedyną warownią na Szlaku Orlich Gniazd, która w dobrym stanie przetrwała wieki. Wznosi się na cyplu skalnym, doskonale wkomponowany w jego piękny krajobraz. Samo położenie czyniło go prawie niedostępnym. Stroma, pionowa skała z trzech stron – od południa, zachodu i północy skutecznie zabezpieczała przed największym zagrożeniem. Warownia na początku pełniła rolę zamku obronnego, była częścią sieci warowni broniących południowo-zachodniej granicy państwa i ważnego szlaku handlowego z Krakowa na Śląsk.
Najważniejszy w dziejach okres zamku, to wiek XVI. Zamek został przebudowany na styl renesansowy. Powstał między innymi arkadowy dziedziniec, stopniowo przekształcano go z warowni w okazałą wygodną rezydencję, niepozbawioną jednak elementów obronnych. Za wzór prawdopodobnie posłużyła wawelska rezydencja królewska. Oprócz przebudowy zamku i wyposażenia go w zabytkowy sprzęt, założono także ogrody, stawy i zwierzyńce. Przebudowa zamku, która nadała mu kształt taki, jak dziś możemy podziwiać, rozpoczęła się w latach 1542-1544, a skończyła w latach 80-tych XVI wieku. W takim stanie zamek przetrwał długie lata, był to najlepszy okres w dziejach zamku.
Kolejnej przebudowy zamek doczekał się w pierwszej połowie XVII wieku, otoczono go nowoczesnym systemem fortyfikacji. W budynku kurtynowym łączącym bastiony powstała brama o kształcie łuku triumfalnego. Początek drugiej połowy XVII wieku dla zamku nie był łaskawy, w 1655 roku zamek został splądrowany i zniszczony w czasie potopu szwedzkiego. Ponownie odbudowany pod koniec XVIII wieku, lecz już zgodnie z osiemnastowieczną modą.
Na przełomie XIX i XX wieku zamek był ruiną, został wykupiony przez prywatną spółkę, która przystąpiła do jego odbudowy. Jednak renesansowy charakter, taki jak posiadał w czasach swej świetności, w XVI wieku przywrócono mu podczas prac restauratorskich prowadzonych od końca lat 40-tych do lat 60-tych XX wieku. Po upływie 50 lat niezbędna stała się ponowna kompleksowa konserwacja całego zespołu, którą przeprowadzono w latach 2014-2016.
Dzisiaj zamek jest siedzibą Oddziału Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, w którym funkcjonuje muzeum. Na skutek burzliwych dziejów zamku nie zachowały się tu historyczne wnętrza, a zbiory właścicieli uległy delikatnie mówiąc rozproszeniu. Zapadła decyzja o urządzeniu dużej wystawy stałej w komnatach I i II piętra, w których prezentowane są dzieła sztuki pochodzące z czasów od średniowiecza po dwudziestolecie międzywojenne. Prezentowane obiekty w większości pochodzą ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.

Dlaczego nazwa Pieskowa Skała ? Pochodzi podobno od imienia Piotr. Ponieważ to właśnie Piotr Szafraniec herbu Starykoń był pierwszym jego właścicielem. Zdrobnienie tego imienia brzmiało w średniowieczu „Pieś” lub „Pieszko”. Natomiast jeśliby odwołać się do podań i legend ludowych, mówią one o córce właściciela zamku skazanej na śmierć głodową i zamurowanej w wieży za miłość do sługi. Podobno po stromej skale co noc wdrapywał się do niej wierny pies, przynosząc resztki jedzenia, stąd nazwa Pieskowa Skała.

Burzliwe dzieje zamku

Dziedziniec zamkowy rok 1915

Pierwsza wzmianka o drewnianej warowni, w miejscu obecnego zamku pochodzi z czasów Władysława Łokietka z roku 1315. Jednak początki murowanej budowli sięgają czasów Kazimierza Wielkiego (lata 1333-1370), który polecił wznieść w tym miejscu strażnicę strzegącą traktu handlowego. Niezachowany do dziś zamek kazimierzowski usytuowany był na niedostępnej skale zwanej „Dorotką”
Pod koniec XIV wieku Pieskowa Skała przeszła w ręce rodziny Szafranców. W 1377 roku Ludwik Węgierski podarował go Piotrowi Szafrańcowi. Kilka lat później w 1386 roku król Władysław Jagiełło potwierdził tę darowiznę jego synowi, także Piotrowi za wierną służbę i męstwo jakim się wykazał pod Grunwaldem. Zamek był siedzibą Szafrańców przez ponad dwieście lat, aż do początku XVII wieku. W XVI wieku z inicjatywy najpierw Hieronima Szafrańca – sekretarza królewskiego na dworze Zygmunta I Starego, potem Stanisława Szafrańca – wojewody sandomierskiego zamek został gruntownie przebudowany. Powstała wówczas renesansowa rezydencja z dziedzińcem arkadowym i loggą widokową. Rzeźbiarska dekoracja dziedzińca – portale, kartusze herbowe Szafrańców wzbogaciła barwna polichromia. Do 1608 roku Pieskowa Skała pozostała nieprzerwanie we władaniu rodu Szafrańców. Po śmierci ostatniego potomka, Jędrzeja zamek przeszedł na własność Macieja Łubnickiego, a w 1640 roku został własnością Michała Zebrzydowskiego – wojewody krakowskiego i starosty lanckorońskiego, który w historii zamku zapamiętany został jako ten co podjął trud ulepszenia i zmodernizowania przestarzałych już fortyfikacji. Zbudował obwarowania zamku od strony wschodniej, wzniósł fortyfikacje bastionowe, skutkiem czego zamknięty został dziedziniec zewnętrzny. Oprócz bastionów i kurtyny dostępu do zamku broniły od południa dwa obwody murów, a bramy strzegła dodatkowo fosa.

Herb Radwan rodu Zebrzydowskich nad bramą wjazdową.

Nowa fortyfikacja niestety nie oparła się najazdom Szwedów, w 1655 roku zajęli oni zamek i przez dwa lata pobytu znacznie go spustoszyli.
Kolejnym właścicielem zamku była rodzina Wielopolskich objęli oni Pieskową Skałę wraz z przyległymi dobrami w połowie XVII wieku. Dzięki ich staraniom odbudowano zamek zniszczony w czasach „Potopu Szwedzkiego”, jak również w wyniku pożaru, który miał miejsce w 1718 roku.
W 1842 roku zamek odkupił od Wielopolskich Jan Miroszewski, polityk i kolekcjoner, który zgromadził w nim liczne dzieła sztuki i bogaty księgozbiór. Niestety, do dzisiejszych czasów nic nie przetrwało. W jego okresie zaszły kolejne zmiany w wyglądzie rezydencji. Rozebrane zostały zabudowania stajni, wozowni, składów, spichlerza, przestała istnieć także najstarsza część zamku osadzona na skale „Dorotki”.
Początek drugiej połowy XIX wieku nie był zbyt łaskawy dla zamku. Przyczyniły się do tego kolejno po sobie pożary, w 1850 i 1853 roku oraz ostrzał artylerii rosyjskiej podczas powstania styczniowego w 1863 roku. W latach 80-tych XIX wieku Miroszewscy kontynuowali prace związane z odnowieniem zamku, jednak ostatecznie w 1902 roku ostatni z rodu Miroszewskich – Krzysztof opuścił zamek, był to kres świetności tej wspaniałej niegdyś rezydencji.
W 1903 roku zamek trafił w ręce spółki założonej przez Adolfa Dygasińskiego, który wykupił go z rąk prywatnych i przeznaczył na pensjonat. W takim stanie przetrwał do wybuch II wojny światowej w 1939 roku. Zamek uniknął większych zniszczeń podczas zawieruchy wojennej. Po wojnie opiekę nad nim przejęło najpierw Ministerstwo Rolnictwa, a od roku 1950 Ministerstwo Kultury i Sztuki.
Dzisiaj pięknie odrestaurowany jest oddziałem Zamku Królewskiego na Wawelu, w którym mieści się muzeum. Można śmiało powiedzieć, że jest jedną z piękniejszych rezydencji renesansowych w Polsce.

Czy wiesz że… Po odbudowie zamku zniszczonego w czasach szwedzkiego potopu, przez rodzinę Wielopolskich, w 1787 roku spędził w nim dwa dni w drodze z Warszawy do Krakowa król Stanisław August Poniatowski. Było to ostatnie wielkie wydarzenie w dziejach zamku.

Widok od południa

Dziedziniec zewnętrzny

Skrzydło południowe i zachodnie

Wieża zegarowa

Baszta gotycka, oficyna, sale edukacyjne

Skrzydło północno-wschodnie – baszta gotycka

Oficyna

Ogrody

Wjazd na dziedziniec arkadowy

Wejście do kas i na taras widokowy

Dziedziniec arkadowy

Brama wejściowa od strony dziedzińca arkadowego

Restauracja zamkowa

Na tarasie widokowym

Południowy bastion

Zobacz zamek w Pieskowej Skale i okolice z lotu ptaka. Film zrealizował Scanning 3D

Plan zamku

1. Skrzydło południowe i zachodnie – główna część renesansowej rezydencji wzniesionej przez Stanisława Szafrańca pod koniec XVI wieku. 2. Ryzalit z loggią widokową (zobacz co to ryzalit)- loggia Stanisława Szafrańca z widokiem na Dolinę Prądnika i Maczugę Herkulesa. 3. Wieża zegarowa – utworzona w czasie powojennego remontu zamku przez nadbudowę narożnego ryzalitu. 4. Budynek bramny – powstał w kilku fazach (XVI w.) na miejscu średniowiecznej baszty bramnej. 5. Dziedziniec arkadowy – renesansowy dziedziniec powstał w kilku etapach w ciągu XVI stulecia. Arkady filarowe nadają jego architekturze charakter północnowłoski. Bardzo wysoki poziom artystyczny reprezentuje dekoracja rzeźbiarska, na którą składają się naturalistyczne, karykaturalne maszkarony i kartusze z herbami właścicieli zamku. 6. Kaplica św. Michała – wybudowana przez Michała Zebrzydowskiego przed najazdem szwedzkim (1655 r.) 7. Skrzydło północne (XVI w.) – ściana parawanowa oddzielająca nieistniejący zamek górny od zamku dolnego. 8. Skrzydło północno-wschodnie – część średniowiecznego zamku dolnego, przebudowana w XVI wieku. 9. Średniowieczna fosa – sucha fosa stanowiąca relikt piętnastowiecznych fortyfikacji zamkowych. 10. Baszta gotycka – jedna z dwóch baszt (XV w.), które broniły zamku od strony wschodniej. 11. Budynek oficyny – przekształcony w XVIII wieku z północnej kurtyny fortyfikacji bastionowych. 12. Ogrody parterowe – założone w latach 50-tych XX wieku według projektu prof. Gerarda Ciołka na miejscu dawnych stajni i wozowni. 13 Dziedziniec zewnętrzny. 14. Ekspozycje muzealne. 15. Kasa biletowa, informacja, toalety, restauracja, taras widokowy, pamiątki. 16. Sale edukacyjne.

Ekspozycje muzealne

Obraz Jana Cybisa – 1932 r. na ekspozycji w sali sztuki dwudziestolecia międzywojennego.

Zamek w Pieskowej Skale to jedyna funkcjonująca jako muzeum rezydencja obronna na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Wszystkie prezentowane na wystawie obiekty pochodzą ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu, którego oddziałem jest Pieskowa Skała. Główna ekspozycja muzealna prezentuje dzieł sztuki pochodzące z czasów od średniowiecza po dwudziestolecie międzywojenne. W następujących po sobie salach umieszczono obiekty związane z kolejnymi okresami w dziejach sztuki. Możemy zobaczyć cenionych artystów europejskich i czołowych malarzy polskich, w otoczeniu wysokiej klasy mebli oraz gobelinów. W gablotach można podziwiać kolekcje artystycznych wyrobów złotniczych, ceramicznych, szklanych i metalowych. Wszystko to zobaczymy odwiedzając wcześniej wspomniane kolejno utworzone sale gotyku, renesansu, baroku, na drugim piętrze salę rokoko, klasycyzmu, romantyzmu i realizmu, historycyzmu, secesji oraz salę sztuki dwudziestolecia międzywojennego, w której ekspozycję zamyka widok zamku w Pieskowej Skale z 1932 roku pędzla Jana Cybisa.
Kolejną stałą ekspozycję urządzono w budynku bramnym – również na II piętrze, znajduje się w niej historia Pieskowej Skały. Jak można przeczytać w informatorach wybór sali w tej kwestii nie był przypadkowy, ponieważ zachowało się w niej oryginalne szesnastowieczne malowidło ścienne. Ponadto zobaczymy genealogię właścicieli, plany zamku i jego poszczególne fazy przebudowy, portrety Wielopolskich i Miroszewskich, a wśród detali np. pomnik nagrobny Stanisława Szafrańca (zm. 1598). Część ekspozycji związana jest z powstaniem styczniowym – ważnym epizodem w historii Doliny Prądnika i samego zamku. Szczególną atrakcją (z tego okresu) jest kolekcja patriotycznej biżuterii z czasów żałoby narodowej.
Pozostała nam jeszcze do zwiedzenia otwarta w 2008 roku ekspozycja malarstwa angielskiego. Eksponowane w niej obrazy zostały przekazane na Wawel w 1931 roku w ramach bezcennej kolekcji hrabiego Leona Pinińskiego. Dar lwowskiego uczonego obejmował 32 płótna mistrzów angielskich, z których do dzisiaj zachowało się 30 – dwa dzieła zaginęły w czasie II wojny światowej. Obrazy zostały wyeksponowane w trzech salach: w pierwszej sali znajdują się portrety z XVII wieku do połowy XVIII, sala druga przedstawia portrety z końca XVIII wieku i trzecia to angielskie malarstwo pejzażowe. Sale przygotowano w taki sposób by poczuć klimat galerii pałacowych. Ważną rolę odgrywa też kolorystyka ścian, inspirowana angielskimi wnętrzami z XVIII i XIX wieku.
Ranga artystyczna całej ekspozycji oraz nowoczesny sposób jej prezentacji sprawiają, iż zwiedzanie jest interesujące zarówno dla amatorów jak i miłośników sztuki.

Ze względu na całkowity zakaz fotografowania oraz filmowania pomieszczeń muzealnych, prezentowane poniżej zdjęcia to skany z przewodnika, stąd ich słaba jakość. Więcej zdjęć w dobrej jakości, można zobaczyć na oficjalnej stronie zamku, w galerii muzeum tutaj.

Sala dwudziestolecia międzywojennego

Sala historycyzmu

Sala klasycyzmu empiru

Sala późnego baroku

Sala renesansu

Sala rokoko

Sala romantyzmu i realizmu

Sala secesji

Źródła historyczne pisane

Opis Zamku w Pieskowej Skale – Tygodnik Ilustrowany 1861 rok

[…] Kto zna uroczą ojcowską dolinę (a każdy znać ją powinien) temu nie jest obca i Pieskowa Skała, zwykły kres wędrówki do zachwycających brzegów Prądnika. W rzeczy samej nie można lepiej zakończyć odwiedzin tej pięknej strony naszego kraju, jak owemi ruinami starożytnego zamku, przypominającego minioną przeszłość, co wznosi jeszcze dumnie, choć niedolą styrane czoło, wprost wiecznie odmładzającej się przyrody. Zwykłą drogą, która od strony Ojcowa ze sławnego – wąwozu wyprowadza, wychodzi się na dolinę otoczoną skałami, zarosłemi ciemnym bukowym lasem. Tu od razu wychylają się białe ściany zamku na jednej z tych skał umieszczonego, który do 1851 roku był jeszcze porządnie utrzymany i pełen osobliwości; ogień zniszczył go wtedy zupełnie a w nim zgorzało wiele zabytków, pozostałych tylko w pamięci z licznych opisów autorów zwiedzających go w rozmaitych czasach. Dziś więc są to już tylko szczątki dawnego gmachu, chociaż szczątki wspaniałe i nieopuszczone; teraźniejszy bowiem właściciel Pieskowej Skały, zrestaurował już po pożarze znaczną część mieszkań, które zajmuje i resztę restaurować zamyśla. Zamek ten, z okolicznemi należącymi doń włościami, od wieków królewską był własnością i dziwnym zbiegiem rzeczy pierwotnie nie polską, lecz niemiecką nosił nazwę; jak inne bowiem w krakowskiej ziemi zamki: Olsztein, Rabsztein, Melsztein, tak i ten w najdawniejszych dyplomatach Peskenstein jest mianowany, a z tego spolszczony Pieskową Skałą był przezwany. Dopiero za czasów Ludwika króla węgierskiego i polskiego został własnością prywatną, którą ów monarcha obdarzył jeden z rodu Szafrańców.
Bielski tak o rodzie tym i o nadaniu wspomina. Za czasów Ludwika króla polskiego i węgierskiego wielkie bywały kłótnie i boje w Krakowie między Polakami i Węgrami. W jednym z tych zatargów Piotr Szafraniec zranionym został, którego aby ubłagać, król dał mu zamek Pieskową Skałę. Inni atoli całe to zdarzenie odnoszą do r. 1377, mówiąc że w czasie oblężenia Belza raniony w twarz od jakiegoś Węgrzyna, Szafraniec byłby wzniecił domową wojnę, gdyby król Ludwik podarunkiem zamku go nie zaspokoił.[…]

Tygodnik Ilustrowany 1861 rok str. 33-34 [ zobacz pełny tekst ]

Maczuga Herkulesa

Dodatkowym punktem wycieczki do zamku musi być odwiedzenie oddalonego o około 400 metrów (5 min. pieszo) najpopularniejszego ostańca w Ojcowskim Parku Narodowym i chyba nawet w całej Polsce – Maczugi Herkulesa. Stoi na najniższej skale zwanej Fortepianem o wysokości 8-12 m, wysokość samej maczugi wynosi 25 metrów. Na jej szczycie znajduje się mały, żelazny krzyż, który upamiętnia zdobycie skały przez Leona Witka z Katowic w 1933 roku. Nazwa pochodzi od kształtu skały, ale w przeszłości była różnie nazywana: Sokola Skała, Maczuga Kraka, Czarcia Skała, Skała Twardowskiego, każda z nich wiązała się z jakąś legendą. Najbardziej popularna jest legenda o Skale Twardowskiego.

W czasach panowania Jagiellonów żył czarnoksiężnik o nazwisku Twardowski. Podpisał on umowę z diabłem, według której po jego przyjeździe do Rzymu diabeł spełni jego trzy zadania, a w zamian Twardowski odda mu swą duszę. Po wielu latach diabeł spotyka Twardowskiego w karczmie „Rzym” w Suchej Beskidzkiej. Wśród zadań, jakie czart musiał wykonać, było przeniesienie ogromnej skały do Doliny Prądnika i ustawienie jej cieńszym końcem do dołu. Diabeł wykonał to zadanie, a skała ta stoi do dnia dzisiejszego.

Szlak Orlich Gniazd

Kliknij w wybrany punk na mapie, a zobaczysz link do konkretnego opisu zamku.

Szlak turystyczny nazywany Orlimi Gniazdami, przebiega przez województwa małopolskie i śląskie. Rozpoczyna bieg w Krakowie, kończy w Częstochowie. Król Kazimierz III Wielki podjął się zadania stworzenia systemu obronnego zabezpieczającego granice Rzeczypospolitej i szlaków handlowych, czego dowodem są owe pozostałości zamków i warowni. Co najmniej kilkanaście twierdz powstało właśnie na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Szlak ma długość ok. 163,9 km. Nazwę swą zawdzięcza leżącym na jego trasie ruinom zamków i warowni, ze względu na ich usytuowanie na skałach dochodzących nawet do 30 metrów wysokości. Niestety, dziś większość tych wspaniałych budowli możemy oglądać tylko jako ruiny. Na szczęście w ostatnim czasie ponowione zostały próby rekonstrukcji tych historycznych budowli i zostały odbudowane z ruin, chodzi o zamki w Bobolicach i Korzkwi.

Odległości od zamku w Pieskowej Skale do poszczególnych miejsc

Ojców – Ruiny Zamku Królewskiego na Złotej Górze w Ojcowie – 6,5 km
Korzkiew – Zamek Rycerski w Korzkwi (odrestaurowany) – 16 km
Rabsztyn – Ruiny Zamku Rycerskiego w Rabsztynie – 21 km
Bydlin – Ruiny Zamku Rycerskiego w Bydlinie – 27 km
Smoleń – Ruiny Zamku Rycerskiego w Smoleniu – 29 km
Pilica – Ruiny Zamku Rycerskiego w Pilicy – 34 km
Rudno – Ruiny Zamku Tenczyn 36 km
Ogrodzieniec – Ruiny Zamku Rycerskiego w Ogrodzieńcu – 41 km
Babice – Ruiny Zamku biskupów krakowskich Lipowiec48 km
Morsko – Ruiny Zamku Bąkowiec 51 km
Mirów – Ruiny Zamku Rycerskiego koło Mirowa 63,5 km
Bobolice – Zamek Rycerski w Bobolicach (odrestaurowany) 65 km
Ostrężnik – Pozostałości Zamku królewskiego (kompletna ruina prawie nic nie ma) 75 km
Olsztyn – Ruiny Zamku Królewskiego w Olsztynie 85 km

Poza nimi istniały również inne zamki wchodzące w skład umocnień granicznych, ale wznoszące się poza terenami pasa skalnego Jury Krakowsko-Częstochowskiej są to: Zamek w Dankowie (nieistniejące ruiny twierdzy bastionowej z XVII wieku), Ruiny Zameku w Lelowie – zbudowany w stylu gotyckim (został rozebrany w latach 1804-1805. Obecnie w tym miejscu znajduje się cmentarz), Ruiny Zamku w Koziegłowach (rozebrany w latach 60-tych XX w.), Ruiny Zamku w Siewierzu gotycki zamek książęcy i Królewski Zamek Będziński średniowieczna warownia obronna .

Informacje praktyczne

Oficjalna strona zamku – www.pieskowaskala.eu
Kontakt – Zamek Pieskowa Skała – Oddział Zamku Królewskiego na Wawelu 32-045 Sułoszowa tel. + 48 12 389 60 04
Parking – U podnóża Zamku znajdują się 2 parkingi płatne niestrzeżone przy drodze wojewódzkiej 773
Zwiedzanie – Dziedziniec zewnętrzny otwarty codziennie od 8 00 do zmroku wstęp wolny. Zwiedzanie sal muzealnych płatne. Godziny otwarcia uzależnione są od pory roku, najlepiej sprawdzić na oficjalnej stronie tutaj. Dostępny jest tam również cennik. Warto dodać, że dniem wolnym od opłat jest piątek, z wyjątkiem dni świątecznych i poświątecznych. W dni bezpłatne udostępniane jest jedynie jedno piętro ekspozycji „Przemiany stylowe w dziejach sztuki europejskiej”. Pozostałe wystawy są zamknięte.

Grzegorz R.

#TuiTamINFO to ktoś, kto ostatnio ma dużo czasu i zwykle udaje Mu się gdzieś "uciec" bliżej lub dalej. Oczywiście stara się mieć ze sobą aparat. Kiedy nie podróżuje to prawdopodobnie delektuje się ciszą domowego spokoju lub odkrywam najgłębsze sekrety najnowszych urządzeń technologicznych.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ Anuluj odpowiedź

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.

Ponieważ podróżowanie stało się dla Mnie łatwiejsze, a ostatnio mam trochę więcej czasu, to zwykle udaje mi się gdzieś „uciec” kilka razy w roku, bliżej lub dalej. Oczywiście staram się mieć ze sobą aparat. Fotografia nie jest moim sposobem na życie, to raczej amatorska pasja i według mnie, może być sposobem komunikowania się z innymi. Myślę, że większość amatorów robi to z tych samych powodów, dla radości tworzenia, miłości do podróży i fotografii. Dołożyłem wszelkich starań, aby treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością, wykorzystując do tego celu, przewodniki, informatory, biuletyny, książki historyczne, archiwa, biblioteki internetowe itp. Będę wdzięczny za wskazówki dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla mnie bardzo cenne i mile widziane, dzięki nim będę mógł dokonać jak najszybciej korekt w opisach.