Region Szlak Orlich Gniazd Zamki i pałace

Ruiny Zamku Pilcza na Szlaku Orlich Gniazd

W skrócie - Spis treści, Informacje Pokaż

Ruiny zamku Pilcza leżą na Jurze Krakowsko – Częstochowskiej, w województwie śląskim (do Katowic 60 km, Krakowa 68 km), w miejscowości Smoleń, na terenie rezerwatu przyrody o tej samej nazwie, wybudowany na tzw. Szlaku Orlich Gniazd – czyli punktów obronnych chroniących pogranicze polsko – czeskie, w czasie panowania króla Kazimierza Wielkiego. Przez całe swe dzieje zamek pozostawał w rękach prywatnych. Usytuowany jest na stożkowym, zalesionym wzgórzu (co ładnie widać na zdjęciach z lotu ptaka), na którym widnieje charakterystyczna, widoczna z daleka wieża zamkowa. Początkowo (połowa XIV w.) bryłę zamku stanowiła niewielka kamienna budowla z w/w wieżą. Z biegiem lat warownia systematycznie się rozrastała: dobudowano dwa zamki dolne, dwie półbaszty tworząc z nich rycerskie wieże mieszkalno-obronne oraz podzamcze z folwarkiem i innymi zabudowaniami gospodarczymi. W efekcie doprowadziło do powstania pięknej budowli stanowiącej świetny przykład średniowiecznego budownictwa obronno-rezydencjonalnego zamku w typie małopolskim z dominującą wieżą ostatecznej obrony. Wywnioskować to można w oparciu o rysunek Napoleona Ordy z około 1850 roku, który przedstawia wygląd zamku w XV wieku, oraz opisów historycznych.
Warownia jak większość zamków podczas potopu szwedzkiego, została doszczętnie ograbiona i spalona, co przesądziło o losie budowli, w formie trwałej ruiny, choć w nie najgorszym stanie przetrwał do naszych czasów. W ostatnich latach przeprowadzono prace w ramach których odnowiono mury, przeprowadzono liczne prace zabezpieczające, odtworzono schody terenowe, zabezpieczono studnię na dziedzińcu podzamcza zachodniego, przebudowano parking. Dodatkowo w ramach prac renowacyjnych wytyczono trasę widokową oraz przyrodniczą wokół wzgórza zamkowego. Oficjalne otwarcie nastąpiło w maju 2016 roku, zamek za drobną opłatą został udostępniony turystom do zwiedzania. Bilet kupuje się w kasie koło parkingu, u stóp wzgórza, zwiedzanie trwa około godzinę.

Czy wiesz że… Nazwa zamku Pilcza nawiązuje do rzeki Pilicy określonej w źródłach pisanych na początku XIII wieku mianem „Pilciam„, „Pylczam” oraz pobliskiej miejscowości Pilica określanej pierwotnie także jako Pilcza i wymienionej po raz pierwszy w dokumentach z początkiem XIV wieku. Dodać również trzeba, że warownia nazywana jest także „Smoleń” od miejscowości, w której się znajduje.

Krzyżak na zamku 🙂

Zamek Pilcza w Smoleniu z lotu ptaka

film własność – www.polskazdrona.pl

Historia zamku oraz dzieje rodów w nim panujących

Herb „Topór” rodu Pileckich XIV w.

Drewniana warownia na wzgórzu w Smoleniu stała już prawdopodobnie w XIII wieku, świadczyć o tym mogą groty włóczni i fragmenty naczyń znalezione podczas prowadzonych wykopalisk archeologicznych. Niektórzy historycy twierdzą, że drewnianą fortyfikację zniszczyli Tatarzy w czasie pierwszego najazdu na ziemie polskie, inni uważają, że została zniszczona podczas walk o tron między księciem Henrykiem Brodatym, a Konradem Mazowieckim. Jak widzimy historia bezpośrednio odnosząca się do początków zamku Pilcza jest bardzo uboga i niejasna. Pierwsza wzmianka w dokumentach pochodzi dopiero z 1396 roku, gdzie wymieniono burgrabiego zamkowego. Na obecnym etapie znajomości źródeł pisanych, architektonicznych i archeologicznych powstanie zamku należy dość jednoznacznie łączyć z Ottonem z Pilicy (Pilczy) herbu Topór (zm. 1384/85) oraz kolejnym w 1438 burgrabią Janem zw. Sarną z Piotrkowa. Warto zaznaczyć, iż urząd burgrabi czyli zarządcy zamku pojawiał się wyłącznie w sytuacji zamku, więc należy przypuszczać, że takowy musiał już funkcjonować, choć wymieniony zamek oraz wieś Smolone (Smoleń) jako „castro” (tłum. miasto) wymieniono w dokumentach w 1432 roku. Pośrednio na wcześniejsze istnienie zamku, może wskazywać pojawienie się w 1368 roku kapelana kaplicy p.w. NMP w Pilicy, którą identyfikuje się z kaplicą zamkową, gdyż wiadomym jest, że w mieście taki kościół nie funkcjonował.

Herb „Leliwa” rodu Granowskich/Pileckich XV i XVI w.

Dzieje zamku i rodu Pileckich herbu Topór w XIV wieku
W 1329 roku występuje w źródłach pierwszy znany właściciel Pilczy/Pilicy, Jaśko z Pilcy (ur. ok. 1300 r.) syn Krzwosąda podkomorzego krakowskiego. Należał on do wielkiego rodu małopolskiego herbu Topór. Z tego rodu pochodził znany w XI wieku Sieciech – palatyn księcia Hermana. Obok Jana z Pilicy dokumenty wymieniają także Zaklikę z Pilicy (1357), który był burgrabią na zamku w Ojcowie i Jaracza z Piły (1367). Jednak najsłynniejszym właścicielem zamku i całych włości pilickich był już wcześniej wspomniany Otto z Pilicy. Otto urodzony około 1325 roku (zm. 1384/85) był jednym z najpotężniejszych możnowładców i sprawował najwyższe godności w Królestwie. Był bliskim współpracownikiem Kazimierza Wielkiego. Sprawował również funkcję starosty i wojewody sandomierskiego, kasztelana wiślickiego i Wielkorządcy Wielkopolskiego. Ożeniony był z Jadwigą z Melsztyna (matka chrzestna Władysława Jagiełły), córką Jana z Melsztyna, również potężnego rodu małopolskiego. Z tego związku pochodziła jedyna córka Elżbieta (ur. 1372 r.). Sama Elżbieta to postać niezwykła, warto poświęcić jej dwa zdania. Jako dziedziczka jednej z największych fortun w Królestwie, była czterokrotnie zamężna. Jej trzecim mężem był od 1397 roku Wincenty Granowski herbu Leliwa, kasztelan nakielski, krewniak jej matki Jadwigi i panów z Melsztyna, który zmarł w 1410 roku, poślubia ona siedem lat później w roku 1417 króla Władysława Jagiełłę i zostaje na Wawelu koronowana na Królowe Polski. Historycy zgodnie twierdzą, iż była ona jego największą miłością. Królowa Polski zmarłą trzy lata po ślubie i na niej kończy się linia genealogiczna Toporczyków z Pilicy i tym samy dochodzi do zmiany właścicieli dóbr pilickich, które obejmują jej synowie, Granowscy herbu Leliwa. Za czasów Toporczyków zamek był w swoim wyglądzie bardziej surowy i składał się z trzech podstawowych elementów tj. zamku górnego, oraz podzamcza zachodniego i wschodniego.

Herb „Nowina” rodu Padniewskich XVI i XVII w.

Dzieje zamku i rodu Granowskich/Pileckich herbu Leliwa na przestrzeni XV i XVI wieku
Elżbieta z Pilicy (Granowska) ze związku z Wincentem Granowskim miała kilkoro dzieci, synów Jana i Otta oraz córki Elżbietę, Agnieszkę i Ofkę. Jeszcze za życia w 1414 roku Elżbieta przekazała warownię swojemu synowi- Janowi Pileckiemu herbu „Leliwa”, oprócz Pilicy otrzymał również dobra m.in. w Łańcucie i Tyczynie. Jan Granowski rezydował często na zamku w Łańcucie, gdzie co najmniej siedmiokrotnie w latach 1421-1434 przyjmował Władysława Jagiełłę, a po śmierci króla należał do stronnictwa królowej wdowy Zofii. Uczestniczył w wielu najważniejszych wydarzeniach politycznych w Królestwie. W 1459 roku został wojewodą krakowskim, a w 1472 otrzymał najważniejszy urząd ziemski w Królestwie, czyli kasztelanię krakowską. Dzięki swojemu majątkowi powiększał włości pileckie, gdzie około 1450 roku posiadał 3 kuźnie do produkcji żelaza i rozwijał górnictwo ołowiu. Znany był również ze znacznego księgozbioru, który gromadził na zamku Pilcza w Smoleniu.
Jan Granowski/Pilecki z małżeństwa z Jadwigą Kurowską miał trzech synów; Stanisława (zm.1493), Jana (II) (zm.1496) i Ottona (zm.1504) oraz trzy córki Zofię, Katarzynę i Barbarę. W 1478 roku bracia Pileccy dzielą się majątkiem ojca, Janowi (II) przypadają dobra pileckie, gdzie powiększa m.in. bibliotekę odziedziczoną po ojcu. Jan (II) z dwóch małżeństw miał trzech synów, Mikołaja, Stanisław, i Jana (III). Początkowo po śmierci Jana (II) w 1496 roku bracia zarządzali odziedziczonym majątkiem wspólnie. W 1501 roku dochodzi do podziału majątku zamek pilecki dziedziczy Jan (III), a Mikołajowi przypadają włość ogrodzieniecka z zamkiem, które jednak już w 1526 roku odstępuje Janowi Chełmskiemu burgrabiemu krakowskiemu. Natomiast Stanisław dziedziczy dobra Tyczyn. Dodajmy wszyscy bracia umierają w jednym roku (1527). Jan (III) umiera bezdzietnie i zostaje pochowany w Pilicy. Jego dobra dziedziczą synowie jego brata Stanisława, który również zostaje pochowany prawdopodobnie w Pilicy. Stanisław pozostawił synów Adama (zm.1535) i Jana (IV) (zm. po r.1548), Krzysztofa (zm. 1535), Mikołaja (zm. 1535), Piotra (zm. po r. 1537) i Rafała (zm. po r. 1560). Dobra Pileckie przechodzą ostatecznie na syna Rafała, również Jana zmarłego w 1574 roku. W 1527 dobra pileckie wraz zamkiem Pilczą przechodzą jako dobra zastawne do Filipa Padniewskiego, biskupa krakowskiego i jego bratanka Wojciecha Padniewskiego. Tym sposobem kończy się okres panowania na zamku Pilcza w latach 1420-1570 rodziny Pileckich herbu Leliwa.
Badania archeologiczne wykazują, że zamek Pilcza za panowania Leliwitów Pileckich mógł ulec pożarowi i pewnym zniszczeniom, których ślady odnaleziono m.in. na zamku górnym jak i na obu podzamczach. Prawdopodobne jest też, iż ślady tego pożaru mogły dotyczyć prowadzonych działań wojennych na pograniczu polsko-śląskim w latach 1455-1458. Efektem czego mogło być przystąpienie do przebudowy zamku podjętej w czasach Jana (II). Niewątpliwie zamek funkcjonował i był zasiedlony jeszcze w 1563 roku, co wynika z dokumentu gdzie jest mowa o osadzeniu na zamku złodzieja okradającego okolicznych mieszkańców, m.in. Pileckich. W trakcie rozbudowy zamku znacznie rozszerzono zasięg podzamcza zachodniego. Rozebrano część starych murów, dobudowano dwuskrzydłowy dom zamkowy oraz powiększono wieżę północną. W takim stanie dotrwał on do czasów jego sprzedania następnym właścicielom, czyli rodzinie Padniewskich.

Herb „Habdank” Stanisława Warszyckiego XVII w.

Dzieje zamku i rodu Padniewskich herbu Nowina na przestrzeni XVI i XVII wieku
Od około 1570/77 do około 1620 właścicielami włości pileckich zostają przedstawiciele rodu Padniewskich herbu Nowina, najpierw w osobie biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego (zm. 1572), a po jego śmierci jego bratanka Wojciecha Padniewskiego. Wiele wskazuje na to, że za czasów Wojciecha Padniewskiego (zm. 1605) następuje koniec pełnego funkcjonowania zamku w Pilczy. Te wydarzenia wiążą się z rokiem 1587, a związane były z walką o tron po śmierci Stefana Batorego. Wojska Arcyksięcia Maksymiliana Habsburga po nieudanym szturmie Krakowa, w listopadzie 1587 zdobyły broniony zamek Pilcza. Wg źródeł z zamku wyprowadzono wówczas kilka dział i obsadzono nową załogą. To świadczy o tym, że zamek jeszcze w tym czasie funkcjonował i był zamieszkały. Być może podczas odwrotu wojsk Maksymiliana został ostatecznie zniszczony i spalony. Zapewne z powodu zniszczeń i niewygody zaniechano jego rozbudowy. Ponadto przyczyniła się do tego nowa moda związana z nowymi trendami w architekturze pałacowej jak i militarnej. Z tego też powodu zamek został opuszczony popadając w dalszą ruinę, co właściwie oznaczało jego koniec funkcjonowania. W tym czasie Wojciech Padniewski, czyli po 1587 roku podjął decyzję o wzniesieniu swojej nowej siedziby na obrzeżach miasta Pilicy, w postaci okazałego pałacu otoczonego nowożytnymi fortyfikacjami. W 1610 roku syn Wojciecha – Stanisław Padniewski odziedziczył pałac z fortecą w mieście Pilicy oraz całe dobra, zmarł bezpotomnie podobno (tego dokładnie nie wiadomo) w 1611 roku.

Dzieje dóbr pilickich z zamkiem w okresie XVII – XX wieku
Po śmierci Stanisław Padniewskiego dobra pileckie wraz z pałacem w Pilicy przechodzą w ręce najznamienitszych rodów Królestwa, w 1620 są w posiadaniu książąt Krzysztofa i Jerzego Zbarskich, a po ich śmierci należą do Wiśniowieckich. Około 1632 roku wraz z ręką Heleny Wiśniowieckiej trafiają do Stanisława Warszyckiego herbu Abdak, to jeden z najpotężniejszych w owym czasie pan w Królestwie Polskim. Sprawował najwyższe godności w państwie. Był senatorem, sprawował urząd wojewody mazowieckiego, kasztelana krakowskiego, wojewody sandomierskiego. Jemu przypisuje się nadanie ostatecznego wyglądu fortecy i pałacu w Pilicy (nie mylić z zamkiem Pilcza w Smoleniu). Warto dodać, że w jego posiadaniu były także m.in. zamki w Ogrodzieńcu, Dankowie i Krzepicach.
W 1655 roku w czasie potopu szwedzkiego Szwedzi opanowują i palą Pilicę, zdobywają również fortecę oraz doszczętnie niszczą i palą opuszczony zamek w Smoleniu, to przesądziło o losie budowli, która szybko popadła w ruinę.
Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku obszar włości Pilickich został podzielony granicą na rzece Pilicy. Ruiny zamku w Smoleniu znalazły się w zaborze austriackim. W 1979 roku władze austriackie użyły kamienia z jej murów do budowy komory celnej. Swój udział w „rozbiórce” mieli również tzw. poszukiwacze skarbów, przekopywali oni średniowieczne lochy w poszukiwaniu kosztowności, tym sposobem przyczynili się do jego jeszcze większej dewastacji.
Kolejnym właścicielem od około 1828 roku był Roman Hubicki. Zasłynął m.in. z założenia fabryki śrutu pod nazwą „Batawa”, który produkował z wykorzystaniem studni zamkowej. Był również miłośnikiem historii oraz pasjonatem zabytków narodowych – prowadził wiele prac na zamku, dążąc do jego uporządkowania i częściowego odgruzowania. Prowadził także amatorskie wykopaliska, w trakcie których odkrył wiele przedmiotów żelaznych, m.in. topory, ostrogi oraz kości i srebrny grosz praski Króla Czech Wacława II.
Kolejne szkody jakich doznał zamek były lata pierwszej wojny światowej. Przechodził on kilkukrotnie z rąk do rąk, walczących tutaj oddziałów armii Austro-węgierskie i rosyjskiej. Ciężki ostrzał artyleryjski zniszczył znaczne fragmenty murów zamkowych, o czym świadczyć mogą odkryte liczne fragmenty pocisków tkwiące w murach zamkowych i w ziemi. Warto dodać, że podczas badań archeologicznych przeprowadzonych w 2014 roku natrafiono na pochówki zbiorowe żołnierzy, które po wyposażeniu można zidentyfikować z żołnierzami cesarsko-królewskiej armii Austro-Węgier z tego okresu.
Po drugiej wojnie światowej w 1959 roku, teren z zamkiem został objęty rezerwatem krajobrazowym „Smoleń”. W latach 70-tych XX wieku w ruinach przeprowadzono ograniczone prace konserwatorskie, remontowe i zabezpieczające, które polegały na przemurowaniu i zamurowaniu m.in. uszkodzeń powstałych podczas I wojny światowej. W ostatnich latach (2012-2015) przeprowadzono kolejne prace budowlano-konserwatorskie. Prace przeprowadzono w kilku etapach;
– etap I – zabezpieczenie ścian domu zamkowego na podzamczu zachodnim
– etap IIA – zabezpieczenie ścian na podzamczu zachodnim, wschodnim oraz zamku górnego
– etap IIB – zabezpieczenie ścian na podzamczu wschodnim wraz z budową pomostu strażniczego
– etap IIC i III – zagospodarowanie ruin zamku dla celów turystycznych, wykonanie infrastruktury parku tematycznego historyczno-architektoniczno-przyrodniczego.
Dziś pięknie odrestaurowane ruiny robią wrażenie i są jedną z wielu atrakcji gmina Pilica.

Źródło: Tablice informacyjne na ścieżce przyrodniczej przy zamku Pilcza oraz książka Romana Hubickiego z 1858 roku, (jednego z ostatnich właścicieli zamku) pt. „Opis Trzech Zamków w bliskości Krakowa” (książkę można znaleźć w Polonie – największej bibliotece cyfrowej w Polsce www.polona.pl)

Ciekawostka… W 1492 roku na zamku w Smoleniu gościł m.in. Biernat z Lublina, jeden z pierwszych polskich pisarzy świeckich, literat, czołowy humanista, autor najstarszej drukowanej po Polsku książki oraz pierwszego zbioru przysłów polskich. Do zamku zwabiła go bogata biblioteka pileckich.

Projekt Smoleń 3D

Wirtualna rekonstrukcja zamku autorstwa Kamila Karonia obrazuje jak mógł wyglądać zamek w połowie XVI i początkach XVII wieku.

Szlak Orlich Gniazd

Kliknij w wybrany punk na mapie, a zobaczysz link do konkretnego opisu zamku.

Szlak turystyczny nazywany Orlimi Gniazdami, przebiega przez województwa małopolskie i śląskie. Rozpoczyna bieg w Krakowie, kończy w Częstochowie. Król Kazimierz III Wielki podjął się zadania stworzenia systemu obronnego zabezpieczającego granice Rzeczypospolitej i szlaków handlowych, czego dowodem są owe pozostałości zamków i warowni. Co najmniej kilkanaście twierdz powstało właśnie na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Szlak ma długość ok. 163,9 km. Nazwę swą zawdzięcza leżącym na jego trasie ruinom zamków i warowni, ze względu na ich usytuowanie na skałach dochodzących nawet do 30 metrów wysokości. Niestety, dziś większość tych wspaniałych budowli możemy oglądać tylko jako ruiny. Na szczęście w ostatnim czasie ponowione zostały próby rekonstrukcji tych historycznych budowli i zostały odbudowane z ruin, chodzi o zamki w Bobolicach i Korzkwi.

Odległości od zamku Pilcza w Smoleniu do poszczególnych miejsc

Pilica – Ruiny Zamku Rycerskiego w Pilicy – 5 km
Bydlin – Ruiny Zamku Rycerskiego w Bydlinie – 12 km
Ogrodzieniec – Ruiny Zamku Rycerskiego w Ogrodzieńcu – 12 km
Morsko – Ruiny Zamku Bąkowiec 22 km
Rabsztyn – Ruiny Zamku Rycerskiego w Rabsztynie – 23 km
Pieskowa Skała – Zamek Królewski w Pieskowej Skale – 29 km
Mirów – Ruiny Zamku Rycerskiego koło Mirowa 33 km
Ojców – Ruiny Zamku Królewskiego na Złotej Górze w Ojcowie – 34 km
Bobolice – Zamek Rycerski w Bobolicach (odrestaurowany) 34,5 km
Korzkiew – Zamek Rycerski w Korzkwi (odrestaurowany) – 40 km
Ostrężnik – Pozostałości Zamku królewskiego (kompletna ruina prawie nic nie ma) 46 km
Rudno – Ruiny Zamku Tenczyn 52 km
Olsztyn – Ruiny Zamku Królewskiego w Olsztynie 56 km
Babice – Ruiny Zamku biskupów krakowskich Lipowiec60 km

Poza nimi istniały również inne zamki wchodzące w skład umocnień granicznych, ale wznoszące się poza terenami pasa skalnego Jury Krakowsko-Częstochowskiej są to: Zamek w Dankowie (nieistniejące ruiny twierdzy bastionowej z XVII wieku), Ruiny zamku w Lelowie – zbudowany w stylu gotyckim (został rozebrany w latach 1804-1805. Obecnie w tym miejscu znajduje się cmentarz), Ruiny Zamku w Koziegłowach (rozebrany w latach 60-tych XX w.), Ruiny Zamku w Siewierzu gotycki zamek książęcy i Królewski Zamek Będziński średniowieczna warownia obronna .

Informacje praktyczne

Strona internetowa – www.www.facebook.com/ZamekPilcza/ (nie jest to oficjalna strona, ale można znaleźć ciekawe oraz najnowsze informacje dotyczące zamku)
Parking – znajduje się u podnóża góry zamkowej – jest darmowy.
Opłaty – przy parkingu znajduje się kasa w której możemy zakupić bilet.
Istnieją dwa wejścia na zamek w Smoleniu, oba dostępne za jednym biletem.

Grzegorz R.

#TuiTamINFO to ktoś, kto ostatnio ma dużo czasu i zwykle udaje Mu się gdzieś "uciec" bliżej lub dalej. Oczywiście stara się mieć ze sobą aparat. Kiedy nie podróżuje to prawdopodobnie delektuje się ciszą domowego spokoju lub odkrywam najgłębsze sekrety najnowszych urządzeń technologicznych.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ Anuluj odpowiedź

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.

Ponieważ podróżowanie stało się dla Mnie łatwiejsze, a ostatnio mam trochę więcej czasu, to zwykle udaje mi się gdzieś „uciec” kilka razy w roku, bliżej lub dalej. Oczywiście staram się mieć ze sobą aparat. Fotografia nie jest moim sposobem na życie, to raczej amatorska pasja i według mnie, może być sposobem komunikowania się z innymi. Myślę, że większość amatorów robi to z tych samych powodów, dla radości tworzenia, miłości do podróży i fotografii. Dołożyłem wszelkich starań, aby treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością, wykorzystując do tego celu, przewodniki, informatory, biuletyny, książki historyczne, archiwa, biblioteki internetowe itp. Będę wdzięczny za wskazówki dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla mnie bardzo cenne i mile widziane, dzięki nim będę mógł dokonać jak najszybciej korekt w opisach.