Zamek Żupny w Wieliczce

W skrócie - Spis treści, Informacje Pokaż

Wieliczka to niewielkie miasteczko położone 15 kilometrów na południowy wschód od Krakowa. Związane jest z największym skarbem tego miasta – solą. Ten największy w Polsce i w Europie Środkowej historyczny ośrodek eksploatacji soli jadalnej, tworzy wraz z sąsiednią kopalnią w Bochni dawne przedsiębiorstwo królewskie – Krakowskie Żupy Solne.

Trochę historii
Pierwszą pisemną wzmiankę historyczną o soli pochodzącej z Wieliczki odnaleźć można w akcie dla benedyktynów tynieckich „Magnum Sal” (Wielka Sól) z 1124 roku. Lokacji miasta na prawie frankońskim dokonał książę Henryk IV Probus (1288–1289), co w roku 1290 potwierdził Przemysław II. Było to bezpośrednią konsekwencją odkrycia i rozpoczęcia eksploatacji soli kamiennej w końcu lat osiemdziesiątych XIII wieku. Wiadomym jest również, że w tym czasie miejscowość miała już duże znaczenie dla gospodarki kraju i była uważana za największy ośrodek solnictwa w Polsce, który trwa nieprzerwanie do czasów teraźniejszych.
Dziś na pewno wizytówką miasta jest ponad 700-letnia zabytkowa kopalnia soli i to jest pierwsze skojarzenie, jakie przychodzi nam do głowy jeśli mówimy o Wieliczce. Jednak odwiedzając to miejsce, nie sposób pominąć usytuowanego, w samym sercu miasta i w pobliżu szybów górniczych kopalni – Zamku Żupnego, który warto dodać, jest jednym z najstarszych i najokazalszych zabytków w krajobrazie miejskim Wieliczki. Zamek wielicki powstał zapewne bezpośrednio po pierwszej lokacji miasta około 1290 roku, być może na miejscu wcześniejszego umocnienia związanego z eksploatacją złóż solnych. Wielicki kompleks zamkowy jest przykładem budownictwa obronnego ściśle związanego z dziejami ciągle rozbudowującego się, górniczego przedsiębiorstwa państwowego, jakim były Żupy Krakowskie.

Prawdziwy rozwój miasta i zamku nastąpił za Kazimierza Wielkiego, król powtórnie lokował Wieliczkę na prawie niemieckim, gruntownie umocnił i przebudował zamek, włączył go również do miejskich fortyfikacji. Dalsza rozbudowa miała miejsce po pożarach w 1473 i 1475 roku. Były one na tyle poważne, że król Kazimierz Jagiellończyk aby ułatwić odbudowę uwolnił mieszczan wielickich od obowiązku płacenia czynszów i innych powinności na okres 10 lat. Po stu latach, w połowie XVI wieku za czasów Zygmunta Starego zamek ponownie przebudowano w stylu renesansowym, zyskał on bogate wyposażenie, gdyż często bywali tu królowie doglądający swoich kopalń. Można to odtworzyć na podstawie inwentarza z końca XVI wieku. Wymienione źródło podaje opis ówczesnego zamku, w którym znajdują się interesujące szczegóły dotyczące wyglądu, wyposażenia i przeznaczenia niektórych pomieszczeń oraz nazywa zamek „Domem Pośród Żupy„.
Kolejne lata to następne pożary, wojny, oblężenia i inne katastrofy, które w znaczący sposób wpłynęły na kształt budowli. Istotny okres w historii zamku przypadł po „potopie szwedzkim”. Wydarzenie to przyczyniło się do ruiny zamku. Dopiero w epoce saskiej cały kompleks zamku odrestaurowano; odnowiono wnętrza, urządzając m.in. nową kuchnię, pomieszczenia kancelaryjne i wozownię, a północną elewację podparto potężnymi przyporami. Przebudowano także fragment łączący basztę z północnym budynkiem zamkowym, zastępując mur z przylegającą zabudową drewnianą nowym murem. W 1705 roku nad budynkiem środkowym wybudowano nową wieżyczkę z zegarem oraz dzwonem, a przed 1717 rokiem powiększono i przekomponowano kwaterowy, geometryczny ogród żupny, a na jego górnym tarasie w późniejszych latach powstały kwietniki tworzące inicjały króla Stanisława Augusta.

Czy wiesz że… Oprócz co rocznych wizyt na zamku Króla Kazimierz Wielkiego odnotowano także krótkie wizyty m.in. księcia litewskiego Witolda w 1386 roku oraz cesarza Zygmunta i króla duńskiego Eryka, który zatrzymał się w Wieliczce w 1424 r. zmierzając do Krakowa na koronację Zofii – żony króla Władysława Jagiełły.

Po I rozbiorze Polski i włączeniu Żup Krakowskich do Austrii (1772 r.) kompleks zamkowy dostosowano do potrzeb licznej administracji austriackiej. Zlikwidowano salę nad dziedzińcem i wyremontowano zamek. W XIX wieku powstały nowe klatki schodowe, przebudowano dachy w obu głównych częściach zamkowych. W Domu Żupnym od strony południowej dodano korytarz w dobudowanym do piętra ganku, sam budynek natomiast powiększono od strony południowo-zachodniej oraz po rozbiórce licznych zabudowań gospodarczych, przybudowywanych do murów obwodowych, w latach 1834-1836 powstał od strony południowej parterowy, klasycystyczny budynek stajni i wozowni, w części wschodniej nadbudowany w 1901 roku. Poza drobnymi zmianami trzyczłonowy kompleks głównych budynków dotrwał tak bez większych zmian do końca II wojny światowej. Dopiero w styczniu 1945 roku w wyniku bombardowania została zrujnowana najstarsza część zamku (Dom Pośród Żupy) oraz zachodnie zabudowania na dziedzińcu. Po wojnie kompleks przestał służyć przedsiębiorstwu solnemu. Niezniszczone części (południową i północną) użytkowały przychodnia lekarska i przedszkole. W 1976 roku rozpoczęto renowację Zamku Żupnego na potrzeby Muzeum Żup Krakowskich. W 1985 roku oddano na cele ekspozycyjne „Dom Pośród Żupy”. Remont budynku północnego zakończono w 1992 roku, a budynku południowego w 1996 roku.
Dziś Kompleks zamku składa się z trzech głównych budowli: środkowej tzw. „Domu Pośród Żupy”, najstarszej sięgającej końca XIII wieku, północnej – Domu Żupnego wybudowanego w XIV-XV wieku i południowej z I poł. XIX wieku. W skład założenia wchodzą ponadto rezerwat szybu górniczego z połowy XIII wieku, zabezpieczone ruiny kuchni żupnej z XV wieku, fragmenty murów obronnych z poł. XIII wieku i bardzo dobrze zachowana baszta z XIV wieku. Zamek stanowi siedzibę Muzeum Żup Krakowskich. W ramach zwiedzania zamku można obejrzeć stałą ekspozycję archeologiczną, kolekcję solniczek oraz aktualne wystawy czasowe.

Źródło: Zamki w Polsce – Bohdan Guerquin, www.muzeum.wieliczka.pl, Przewodnik – Tajemnice Zamku Żupnego w Wieliczce, Przewodnik – Wieliczka Spacerem po Mieście

Zamek w Wieliczce na starej fotografii

1. *Zamek brama wejściowa fot. Jan Czernecki 1912 r. 2. Zamek lata 1918-1920 3. Wieliczka od strony Krakowa” litografia, wyd. Jędrzej Brydak wg rys. Henryka Waltera, ok. 1860 r.*

Zamek Żupny dzisiaj

Kompleks Zamku Żupnego składa się z kilku obiektów pochodzących z różnych lat. Mowa tu o budynku środkowym, północnym i południowym, średniowiecznej baszcie, a także pozostałościach kuchni żupnej oraz szybu górniczego.

Dom Pośród Żupy to budynek Zamku Środkowego, a zarazem najstarsza i najbardziej reprezentacyjna część zespołu zamkowego. Znajdują się tu m.in. ekspozycja stała poświęcona archeologii i historii miasta. Wystawa znajduje się w oryginalnych piwnicach zamkowych. Prezentuje historię osadnictwa na terenie Wieliczki i jej okolicach od środkowej epoki kamienia po średniowiecze. Kolejna wystawa znajduje się na pierwszym piętrze budynku i znajduje się w dwóch salach ekspozycyjnych. Prezentuje największą w Polsce kolekcje solniczek oraz naczynia przyprawowe. Z liczącej niemal tysiąc obiektów kolekcji na wystawach zaprezentowanych są te uznane za najciekawsze. Większość eksponatów przypomina małe dzieła sztuki złotniczej oraz ceramicznej. W kolekcji są solniczki wykonane ze srebra, cyny, szkła, porcelany i fajansu, a także z droższych materiałów, np. kości, złota, kwarcu czy macicy perłowej. Prawdziwym rarytasem jest gotycka solniczka w kształcie kielicha datowana na około 1500 rok. Jest najstarszą solniczką, a zarazem jednym z najcenniejszych eksponatów w muzeum. Cała kolekcja zaliczana jest do największych na świecie.
Kolejna wystawa zatytułowana „Nowe nabytki techniki górniczej” znajdujące się w sali wystaw czasowych, w tym samym budynku. Ekspozycja przedstawia wybrane eksponaty wchodzące w skład zakupionej niedawno kolekcji kilkudziesięciu urządzeń mierniczych (teodolity, niwelatory, kompasy i in.) z XIX i początku XX wieku. Na wystawie zobaczyć możemy również kilka karbidowych lamp górniczych z lat 30-tych XX wieku. Całość zamyka ciekawe tło wystawy, które stanowią archiwalne dawne zdjęcia wielickich podziemi autorstwa miejscowych fotografów.
W budynku zamku Środkowego możemy zobaczyć również tzw. Salę Gotycką. Jest to najbardziej reprezentacyjna sala zamku dawniej zwana „Izbą Grodzką”. Na uwagę zwraca ozdobne sklepienie żebrowe wsparte na jednym, centralnym filarze, charakterystyczne dla wnętrz kościelnych. Odbywają się w niej koncerty, konferencje i śluby.

Czy wiesz że… W średniowieczu sól nazywana była białym złotem, a jej produkcja była dla panującego bardzo ważna? Za czasów Kazimierza Wielkiego prawie 1/3 dochodów królewskiego skarbca pochodziło ze sprzedaży soli.

Zobacz film Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka
Tajemnicza dama oprowadzi cię po zakamarkach Zamku Żupnego [Czas 1 min:26 sec]

Czy wiesz że… Solniczki w dawnych wiekach były luksusowym dodatkiem, który stawiano w czasie uczty tylko przed najważniejszymi gośćmi?

Następnym miejscem, które trzeba zwiedzić (a w zasadzanie od niego powinniśmy zacząć) jest dziedziniec Zamku Żupnego. Na jego terenie Można zobaczyć jedyną ocalałą średniowieczną basztę obronną, pochodząca z XIV wieku pamiętającą jeszcze czasy Kazimierza Wielkiego. W baszcie znajdowało się kiedyś więzienie, strzelnice, a nawet czasowo mieszkanie kapelana żupnego. Dziś wewnątrz znajdują się m.in. fotografie przedstawiające jej dawny i obecny wygląd. Z baszty można podziwiać fragmenty kuchni żupnej z XV wieku z czterema filarami, stanowiącymi resztki urządzenia piecowego. Tu warto dodać, że „Kuchnia Żupna” była w owym czasie pierwszym w Polsce tzw. „zakładem zbiorowego żywienia”, gdzie administracja żupna, górnicy oraz przyjeżdżający po sól furmani otrzymywali bezpłatne pożywienie.
Na dziedzińcu dodatkowo można również zobaczyć szyb poszukiwawczy z połowy XIII wieku, na który natrafiono podczas prac archeologicznych. Przypuszcza się, że zbudowano go w celu poszukiwania złoża solnego, choć według archeologów nigdy do niego nie dotarto. Znaleziono natomiast cenne przedmioty, m.in. naczynia gliniane, żelazne narzędzia czy liny z łyka lipowego.

Czy wiesz że… Król Kazimierz Wielki kazał Wieliczkę otoczyć murami obronnymi. Obejmowały one 19 baszt i dwie bramy. Do naszych czasów zachowała się tylko jedna.

Pozostał nam już tylko budynek Północny i Południowy. Budowę Zamku Północnego, czyli „Domu Żupnego”, rozpoczęto w I połowie XIV wieku, a ukończono w następnym stuleciu. Na parterze obiektu znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, zaś na piętrze kaplica Św. Stanisława (zniszczona podczas potopu szwedzkiego) oraz komnaty mieszkalne dla wyższych urzędników. Obecnie ta część budynku nie jest udostępniona do zwiedzania, znajduje się w niej siedziba dyrekcji Muzeum, pracownie, pomieszczenia magazynowe oraz archiwum i biblioteka.
Zamek Południowy to najmłodszy z obiektów kompleksu. Jego parter powstał dopiero w XIX wieku. Kiedyś mieściły się w nim pomieszczenia gospodarcze m.in. mieszkanie dla dozorcy i stajnie. W latach wojennych w budynku miało swoja siedzibę wielickie przedszkole. Dziś znajdują się tutaj pracownie muzealne, pokoje gościnne Muzeum oraz restauracja „Królewska”.

Informacje praktyczne

Strona internetowa – www.muzeum.wieliczka.pl
Godziny otwarcia zamku – październik-kwiecień 8.30-15.30, maj-wrzesień 9.00-20.00, poniedziałek nieczynne, sobota wstęp wolny. Orientacyjny czas zwiedzania wystaw stałych, czasowych oraz baszty i szybu na dziedzińcu Zamku to ok. 1 godzina.
Cennik – Wstęp na zamkowy dziedziniec jest bezpłatny . Zobacz aktualny cennik www.muzeum.wieliczka.pl/zamek-godziny-i-ceny
Parking – Najbliższe względem Zamku parkingi są usytuowane wzdłuż ulic w wyznaczonych rejonach Strefy Płatnego Parkowania. Duże parkingi znajdują się w okolicy Kopalni Soli.
Fotografowanie – Można bezpłatnie fotografować zarówno dziedziniec jak i wnętrza Zamku, oczywiście bez lampy błyskowej.

Grzegorz R.

#TuiTamINFO to ktoś, kto ostatnio ma dużo czasu i zwykle udaje Mu się gdzieś "uciec" bliżej lub dalej. Oczywiście stara się mieć ze sobą aparat. Kiedy nie podróżuje to prawdopodobnie delektuje się ciszą domowego spokoju lub odkrywam najgłębsze sekrety najnowszych urządzeń technologicznych.

ZOSTAW ODPOWIEDŹ Anuluj odpowiedź

Witryna wykorzystuje Akismet, aby ograniczyć spam. Dowiedz się więcej jak przetwarzane są dane komentarzy.

Ponieważ podróżowanie stało się dla Mnie łatwiejsze, a ostatnio mam trochę więcej czasu, to zwykle udaje mi się gdzieś „uciec” kilka razy w roku, bliżej lub dalej. Oczywiście staram się mieć ze sobą aparat. Fotografia nie jest moim sposobem na życie, to raczej amatorska pasja i według mnie, może być sposobem komunikowania się z innymi. Myślę, że większość amatorów robi to z tych samych powodów, dla radości tworzenia, miłości do podróży i fotografii. Dołożyłem wszelkich starań, aby treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością, wykorzystując do tego celu, przewodniki, informatory, biuletyny, książki historyczne, archiwa, biblioteki internetowe itp. Będę wdzięczny za wskazówki dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla mnie bardzo cenne i mile widziane, dzięki nim będę mógł dokonać jak najszybciej korekt w opisach.